क्यूएस आशिया रँकिंगमध्ये IIT मुंबईची घसरण ; ४८ व्या स्थानावरून ७१ व्या स्थानी

नवी मुंबई : राजेश गायकर

देशातील अग्रगण्य शैक्षणिक संस्थांपैकी एक आणि आपल्या नवी मुंबईतील विद्यार्थ्यांचे प्रवेशासाठी स्वप्न असलेल्या भारतीय तंत्रज्ञान संस्था (IIT) मुंबईला QS (Quacquarelli Symonds) आशिया विद्यापीठ रँकिंग २०२६ मध्ये मोठा धक्का बसला आहे. संस्थेची क्रमवारी ४८ व्या स्थानावरून थेट ७१ व्या स्थानावर घसरली आहे. विशेष म्हणजे, IIT मुंबईने मागील वर्षाच्या तुलनेत अनेक महत्त्वाच्या मापदंडांवर उत्तम कामगिरी करूनही ही घसरण झालेली दिसत आहे.

स्पर्धेत भारताला आव्हान
ही घसरण IIT मुंबईच्या कामगिरीतील कमतरता नसून, आशियातील शिक्षण क्षेत्रातील सध्याची तीव्र स्पर्धा दर्शवते. चीन, सिंगापूर, दक्षिण कोरिया आणि मलेशिया यांसारख्या देशांतील विद्यापीठांनी संशोधन (Research) आणि आंतरराष्ट्रीयीकरण (Internationalisation) या मापदंडांवर लक्षणीय प्रगती केल्यामुळे, IIT मुंबईचे तुलनात्मक स्थान खाली आलेले दिसते.

अहवालनुसार मुख्य नोंदी:
घसरणीचे प्रमाण: तब्बल २३ अंकांची मोठी घसरण.
राष्ट्रीय स्थान: आशियातील क्रमवारीत IIT दिल्ली (५९ वे स्थान) आता भारतातील सर्वोच्च संस्था ठरली आहे, तर IIT मुंबई चौथ्या स्थानावर आहे.
☑️सुधारणा असूनही रँक का घसरला?
QS रँकिंग एजन्सीने दिलेल्या माहितीनुसार, IIT मुंबईने खालील मापदंडांवर चांगले गुण मिळवले आहेत:

• नियोक्ता प्रतिष्ठा (Employer Reputation): या श्रेणीत संस्थेचा स्कोअर वाढून १०० पर्यंत पोहोचला आहे. यामुळे, नोकरी देणाऱ्या कंपन्यांमध्ये IIT मुंबईच्या विद्यार्थ्यांची प्रतिष्ठा आजही उत्कृष्ट असल्याचे सिद्ध होते.
• 
  पेपर प्रति प्राध्यापक (Papers per Faculty): या मापदंडातही IIT मुंबईने स्वतःच्या मागील वर्षाच्या स्कोअरमध्ये सुधारणा केली आहे.
  ⚠️ दुर्बळ घटक: संशोधनाचा प्रभाव आणि आंतरराष्ट्रीयकरण
  IIT मुंबईची रँकिंग घसरण्यामागे QS रँकिंगचे काही विशिष्ट मापदंड कारणीभूत ठरले आहेत, जिथे संस्था इतर टॉप आशियाई विद्यापीठांपेक्षा मागे आहे:
• 
  संशोधन प्रभाव (Citations per Paper): आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रकाशित झालेल्या संशोधन लेखांना मिळणारे संदर्भ (Citations) कमी आहेत. हे संशोधन कार्याच्या कमी दृश्यमानतेमुळे होते, ज्यामुळे संस्थेचा ‘संशोधन प्रभाव’ कमी नोंदवला गेला.
• आंतरराष्ट्रीयकरण (Internationalisation): संस्थेतील आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी (International Students) आणि आंतरराष्ट्रीय प्राध्यापकांची (International Faculty) संख्या अजूनही खूप कमी आहे. जागतिक विद्यापीठांच्या तुलनेत हे प्रमाण खूप मागे आहे.
• 
  प्राध्यापक-विद्यार्थी गुणोत्तर (Faculty-Student Ratio): मोठ्या बॅच साईजमुळे (Batch Size) विद्यार्थ्यांच्या तुलनेत प्राध्यापकांचे प्रमाण कमी पडते, ज्यामुळे या मापदंडावरही स्कोअर कमी मिळतात.
  💡 पुढील वाटचाल
  IIT मुंबईने जागतिक स्तरावर आपला ठसा अधिक मजबूत करण्यासाठी संशोधन प्रकाशनांचा प्रभाव वाढवणे, आंतरराष्ट्रीय संशोधन भागीदारी वाढवणे आणि परदेशी विद्यार्थी/प्राध्यापकांना मोठ्या संख्येने आकर्षित करणे आवश्यक आहे. केवळ राष्ट्रीय पातळीवर नव्हे, तर जागतिक मंचावर स्पर्धा करण्यासाठी या बाबींवर तातडीने लक्ष देणे गरजेचे आहे.
  
  या घसरणीमुळे भारतीय उच्च शिक्षण व्यवस्थेवर आणि जागतिक क्रमवारीत देशातील संस्थांच्या कामगिरीवर अनेक प्रश्नचिन्हे उभी राहिली आहेत.
  
  IIT मुंबईचे संचालक प्रा. शिरीष केदारे यांनी “या रँकिंग घसरणीमागील नेमकी कारणे शोधून पुढील सुधारणांची योजना आखणार असल्याचे माध्यमाशी बोलताना सांगितले आहे